Ngay từ năm 1927, trong tác phẩm Đường Kách mệnh, Người đã chỉ rõ: Nhà nước Việt Nam dân chủ kiểu mới là nhà nước của dân, do dân và vì dân. Cơ sở xã hội của nhà nước đó là toàn thể dân tộc Việt Nam, dựa trên nền tảng liên minh giữa giai cấp công nhân, giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Việt Nam.

Xây dựng nhà nước của dân, đó là nhà nước mà tất cả quyền bính đều thuộc về nhân dân, những vấn đề quan hệ đến vận mệnh quốc gia do nhân dân phán quyết, tức là nhân dân phải là người thực hiện quyền lực, hoặc là trực tiếp, hoặc là gián tiếp thông qua các đại biểu của mình. Vì vậy, trong bản Hiến pháp đầu tiên của nước ta (1946) do Chủ tịch Hồ Chí Minh soạn thảo, ngay từ điều 1 đã khẳng định: “Tất cả quyền bính trong nước là của toàn thể nhân dân Việt Nam, không phân biệt nòi giống, gái trai, giàu nghèo, giai cấp, tôn giáo”. Điều 32 của Hiến pháp 1946 cũng quy định: “Những việc quan hệ đến vận mệnh quốc gia sẽ đưa ra nhân dân phán quyết”. Thực chất đó là chế độ trưng cầu dân ý, một hình thức dân chủ trực tiếp được đề ra khá sớm ở nước ta. Sau khi giành được chính quyền, nhân dân ủy quyền cho các đại diện do mình bầu ra “Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ trung ương đến xã do dân tổ chức nên”. Đồng thời: “Nhân dân có quyền bãi miễn đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân nếu những đại biểu ấy tỏ ra không xứng đáng với sự tín nhiệm của nhân dân”. Đó là những hình thức cơ bản của nền dân chủ, dân chủ vừa là thành quả đấu tranh cách mạng của dân tộc, vừa là giá trị văn hóa, do đó theo Người: Nhà nước ta phải phát triển quyền dân chủ sinh hoạt chính trị toàn dân…làm cho mọi người công dân Việt Nam thực sự tham gia vào công việc của nhà nước. Như vậy, nền tảng xã hội sâu rộng, ý thức chính trị và khả năng tham gia vào đời sống chính trị của nhân dân là yếu tố đảm bảo cho nền dân chủ mới. Người coi yếu tố đầu tiên của dân chủ là: có việc gì thì ai cũng được bàn, cũng phải bàn. Khi bàn rồi thì bỏ thăm, ý kiến nào nhiều người theo hơn thì được, ấy là dân chủ. Trong nhà nước của dân thì dân là chủ, nghĩa là có quyền làm bất cứ việc gì mà pháp luật không cấm và có nghĩa vụ tuân theo pháp luật. Nhà nước của dân phải bằng mọi nỗ lực, hình thành được các thiết chế dân chủ để thực thi quyền làm chủ của nhân dân.

Xây dựng nhà nước do dân, đó là nhà nước do dân lựa chọn, bầu ra những đại biểu của mình. Nhà nước đó do dân ủng hộ, giúp đỡ, đóng thuế để nhà nước chi tiêu, hoạt động; Nhà nước đó lại do dân phê bình, xây dựng. Do đó, Người yêu cầu: “Tất cả các cơ quan nhà nước phải dựa vào nhân dân, liên hệ chặt chẽ với nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự kiểm soát của nhân dân”. “Hễ Chính phủ nào mà có hại cho dân chúng, thì dân chúng phải đập đổ Chính phủ ấy đi, và gây nên Chính phủ khác”. Nghĩa là khi các cơ quan đó không đáp ứng được lợi ích và nguyện vọng của nhân dân thì nhân dân sẽ bãi miễn nó. Theo Người, “Lực lượng bao nhiêu là nhờ dân hết” nhà nước muốn điều hành quản lý xã hội có hiệu quả thì phải dựa vào dân, Người nói “dân như nước, mình như cá”, phải “đem tài dân, sức dân, của dân làm lợi cho dân”. Cho nên, Đảng ta luôn chủ trương dựa vào dân, tạo điều kiện để nhân dân phát huy cao nhất quyền làm chủ, tham gia tích cực vào việc quản lý nhà nước.

Xây dựng nhà nước vì dân, đó là nhà nước mà mọi hoạt động phải xuất phát và vì lợi ích của nhân dân. Trong nhà nước đó, cán bộ từ Chủ tịch trở xuống đều là công bộc của dân. Vì vậy, “Việc gì lợi cho dân, ta phải hết sức làm. Việc gì hại đến dân, ta phải hết sức tránh”, chỉ có một nhà nước thực sự của dân, do dân tổ chức, xây dựng và kiểm soát trên thực tế mới có thể là nhà nước vì dân được. Người chỉ rõ, chế độ ta là chế độ dân chủ, nhân dân là chủ, Chính phủ là đầy tớ của nhân dân. Nhân dân có quyền đôn đốc và phê bình Chính phủ, Chính phủ thì việc to, việc nhỏ đều nhằm mục đích phục vụ lợi ích của nhân dân. Xây dựng một nhà nước vì dân là một nhà nước không có đặc quyền, đặc lợi, phục vụ nhân dân tận tụy, vì lợi ích và nguyện vọng của nhân dân, thực sự trong sạch, cần kiệm liêm chính, chí công vô tư. Phải xây dựng một nền chính trị liêm khiết, phải kiên quyết đấu tranh với ba thứ giặc nội xâm là; tham ô, lãng phí, quan liêu. Một mặt nhà nước phải thực hành dân chủ rộng rãi với nhân dân mặt khác phải thực hành chuyên chính với mọi hành động xâm hại đến lợi ích của Tổ quốc, quyền làm chủ của nhân dân. Người thường nhấn mạnh vấn đề bản chất xã hội chủ nghĩa, tính dân chủ, tính nhân dân, tính nhân đạo của nhà nước mà nhân dân ta xây dựng.

Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước của dân, do dân và vì dân là nhà nước công bộc của dân, gánh vác công việc chung của dân chứ không phải để đè đầu cưỡi cổ dân. Người dạy, để thực sự là “đầy tớ của dân”, các cơ quan nhà nước từ trung ương đến cơ sở phải thực sự gần dân, biết lắng nghe ý kiến, nguyện vọng của nhân dân, làm việc gì cũng bàn bạc kỹ và học hỏi kinh nghiệm của nhân dân, thực sự yêu dân, kính dân, tin cậy và trọng dân, ăn ở công bằng với dân. Cán bộ nhà nước vừa là người phục vụ vừa là người lãnh đạo.

Như vậy, nội dung quan trọng của nhà nước pháp quyền là khẳng định cội nguồn quyền lực nhà nước là ở nhân dân, trong đó nhà nước là của dân chứ không phải nhân dân là của nhà nước, nhà nước pháp quyền đề cao tính hợp hiến, hợp pháp trong tổ chức và hoạt động của các cơ quan nhà nước, nhà nước chỉ được làm những điều pháp luật cho phép, còn nhân dân được làm tất cả những điều pháp luật không cấm. Một mặt pháp luật đảm bảo cho sự phát triển tự do tối đa của nhân dân, mặt khác pháp luật xây dựng và duy trì xã hội trật tự, ổn định, trong đó không chỉ mỗi công dân, mỗi cá nhân, mà bản thân nhà nước và những người đứng đầu chính quyền cũng phải tôn trọng pháp luật. Hai mặt dân chủ và pháp luật trong nhà nước pháp quyền gắn bó hữu cơ, làm tiền đề tồn tại cho nhau tạo nên bản chất của nhà nước pháp quyền trong lịch sử nhân loại. Người chỉ rõ: “Nhà nước bảo đảm quyền tự do dân chủ cho công dân nhưng nghiêm cấm lợi dụng các quyền tự do dân chủ để xâm phạm đến lợi ích của nhà nước, của nhân dân”. Trong việc tổ chức ra bộ máy nhà nước, trong hoạt động của Chính phủ, của các cấp chính quyền, của các tổ chức, tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh đòi hỏi tất cả mọi tổ chức và cá nhân phải chấp hành pháp luật, không ai được đứng trên, đứng ngoài pháp luật. Trong điều kiện có chính quyền, Người đặc biệt quan tâm, nhắc nhở đội ngũ cán bộ, công chức: dù to hay nhỏ, có quyền mà thiếu lương tâm là có dịp đục khoét, có dịp ăn của đút, có dịp “dĩ công vi tư”. Thực chất những căn bệnh đó là vi phạm quyền làm chủ của nhân dân lao động, là độc tố phản văn hóa chính trị, ngược lại bản chất nhà nước của dân, do dân và vì dân, vì vậy ngoài việc nâng cao phẩm chất đạo đức cách mạng, pháp luật phải thẳng tay trừng trị những kẻ bất liêm, bất kỳ kẻ ấy ở địa vị nào. Đồng thời Người chỉ ra rằng, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân không phải là nhà nước siêu giai cấp mà là nhà nước do Đảng cộng sản – Đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo. Sự lãnh đạo của Đảng cộng sản là nhân tố quyết định bản chất giai cấp, bản chất cách mạng của nhà nước xã hội chủ nghĩa. Đường lối, chính sách của Đảng là mục tiêu, phương hướng hành động của nhà nước.

Trong công cuộc đổi mới hiện nay, những tư tưởng của Hồ Chí Minh về xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân còn nguyên giá trị, soi sáng con đường cách mạng của Đảng và nhà nước ta. Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ và xây dựng nhà nước của dân, do dân và vì dân vào việc xây dựng nền dân chủ và nhà nước kiểu mới, nhất là trong việc sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1992 ở nước ta hiện nay, chúng ta tiếp tục khẳng định bản chất và mô hình tổng thể của thể chế chính trị và bộ máy nhà nước đã được xác định trong Cương lĩnh, như phát biểu của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI: Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân; nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước thông qua tổ chức nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Quốc hội là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất và là cơ quan duy nhất có quyền lập hiến, lập pháp, các cơ quan nhà nước khác do Quốc hội lập ra, có trách nhiệm báo cáo công tác và chịu sự giám sát tối cao của Quốc hội. Nhà nước ta không tam quyền phân lập. Có như vậy Nhà nước ta mới thật sự là nhà nước mà mọi quyền lực thuộc về nhân dân, có hiệu lực pháp lý mạnh mẽ